گپ دوستانه

حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: «أَلأَدَبُ فی الإنسانِ کَشَجَرَةٍ أَصلُهَا العَقلُ[غرر الحکم و درر الکلم، ص 247، روایت 5098]» ادب در انسان مانند درختي است كه ريشهاش عقل است. حضرت ادب را در انسان به درختی تشبیه فرموده است که ریشه او عقل است.

روایات متعدّدي داریم که در آنها رابطه بین عقل و ادب را با تعبیرات مختلفه مطرح میکند. مثلاً در روایتی از علی (علیه السلام) آمده است: « کُلُّ شَئٍ یَحتاجُ أِلَی العَقلِ وَ العَقلُ یَحتاجُ إِلَی الأَدَبِ[همان، ص 248، روایت 5102]» هر چيزي به عقل احتياج دارد و عقل محتاج ادب است.

در روايتي ديگر از علی (علیه السلام): « لَن یَنجَع أَلأَدَبُ حَتّی یُقارِنَهُ العَقلُ[همان، ص 53، روایت 426]» ادب سود نميدهد مگر آنكه همراه با عقل شود.

ادب به عقل محتاج است، و عقل به ادب. حضرت یک رابطه تنگاتنگ بین عقل و ادب برقرار میکند. تعبیرات زیاد دیگري در اين رابطه داريم. مانند: «نِعمَ قَرینُ العَقلِ أَلأَدَب[همان، ص 248، روایت 5104]» بهترين همنشين عقل ادب است. «لا أَدَبَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ[بحار الانوار، ج 75، ص 111]» كسي كه عقل ندارد، ادب ندارد.

عقل نظری قوۀ تشخیص حق از باطل است که جنبه های استدلالی دارد و در ارتباط با تشخیص حق از باطل پیش میآید. مثلاً راجع به توحید، برهان اقامه میکند كه توحید حق است و شرک باطل است. ولي در تشخیص افعال ظالمانه و عادلانه عقل عملی میگوید كه چه خوب است و چه بد است. خوبی و بدی را ما با عقل عملیمان تشخیص می­دهیم. مثلاً امانتداری خوب است، خیانت بد است، دروغ گفتن زشت است، راستی و درستی زیباست و... هيچ كدام از اینها، جنبه استدلالی ندارد که بخواهیم با عقل نظري اثبات كنيم. عقل عملی اینها را میفهمد.

اینها گویای این مطلب است که آن بذر الهی كه در درون انسان پاشیده شده است- اعم از عقل نظری كه استدلالي است و عقل عملی که قوّه و نيروي تشخیص است - این نشای الهی باید با ادب و تربیت به فعلیّت برسد و بارور شود. هر کودکی که به دنیا میآید، هر دو گونه عقل را دارد. پدر و مادر باید چه کنند؟ باید کاری کنند که این بذر بیرون بیاید، این نشا رشد کند، بارور بشود و به فعلیّت برسد،